ERA en haar ontstaansgeschiedenis / kort verslag Europees omgevingsrecht conferentie 2023

Inleiding

In een video ter ere van het 30-jarig bestaan van ERA in 2022 vertelt grondlegger Horst Langes, 94 jaar, hoe hij in de Tweede Wereldoorlog als 15-jarige kindsoldaat in september 1944 op het station van Saarlouis meemaakt hoe een SS-commando het perron leegruimt, als er goederentrein uit de Vogezen aankomt. De deuren worden geopend. Sommige mensen vallen uit de goederenwagon. De SS-man met stalen helm en Duitse herdershond schreeuwt en beveelt iemand die nog kan lopen om een emmer water te halen. En zo ziet Horst Langes hoe de doden in deze wagon liggen, mishandeld.

Zo is hij, één van de laatste ooggetuigen van de misdaden van de nazi’s, na de oorlog politiek actief geworden. Voor hem is het duidelijk dat het anders moet. Dat we moeten opstaan voor een betere wereld.

ERA, verslag Europees Omgevingsrecht Conferentie 2023

In dit artikel komen aan bod:

ERA en haar ontstaansgeschiedenis;
Een kort verslag van de Europees Omgevingsrecht Conferentie 2023 (‘Annual Conference on EU Environmental Law 2023’) gehouden op 16 en 17 maart 2023 bij ERA.

1.1 ERA, ontstaansgeschiedenis

ERA, de Europese Rechtsacademie, is gevestigd in Trier, een stad met ruim 100.000 inwoners, gelegen in het zuidwesten van Duitsland dichtbij de grens met Luxemburg, en is uniek in de wereld. Het kent een bijzondere ontstaansgeschiedenis.

In 1986 wordt de Europese Akte in Luxemburg-stad en in Den Haag ondertekend ter verdere integratie van de destijds 12 lidstaten, waaronder verdere harmonisering van wetten van de lidstaten. Dit leidt tot een enorm pakket aan Europese wetgeving. Men wordt er zich meer en meer van bewust dat trainen van juridische professionals in Europees recht essentieel is om deze wetgeving te begrijpen en goed uit te kunnen voeren in de lidstaten.

Horst Langes is in die tijd lid van het Europees parlement. Hij wil een nieuw instituut voor doorlopende educatie op het gebied van Europees recht creëren en legt met vele medestanders en mede dankzij de goede banden met Luxemburg – de eerste lidstaat die steun geeft aan het idee – de grondslag voor de Europese Rechtsacademie, ERA.

Met het Verdrag van Maastricht van 1992 komt alles in stroomversnelling en door goedkeuring van het Europese parlement van de voorstellen geredigeerd door de Nederlandse Europarlementariër James (Jim) Janssen van Raaij komt ERA tot stand.

1.2 Trier

En zo kan men starten met het vinden van een grondstuk voor de bouw van het complex voor ERA.

Dat is nog niet zo eenvoudig. Trier is, samen met Worms, de oudste stad van Duitsland, gesticht door de Romeinse keizer Augustus rond 17 voor Christus. In Trier stuit men daarom al gauw op Romeinse overblijfselen. Onder meer de Porta Nigra, overgebleven poort van de Romeinse stadsmuur, getuigt van deze historie.

Het grondstuk wordt gevonden en het speciaal voor ERA ontworpen gebouw wordt in 1998 betrokken.

1.3 ERA, nu en toekomst

Horst Langes besluit de video door te benadrukken dat ERA niet alleen een geschiedenis, maar ook een toekomst heeft die belangrijk is. Inmiddels nemen alle 27 lidstaten, Schotland en het Verenigd Koninkrijk deel aan ERA. Hij spreekt de hoop uit dat alle betrokkenen bij ERA doen wat nodig is voor wat we kunnen of zelfs wel moeten veranderen in Europa.

2.1 Cursusaanbod ERA

Kijk je op de website dan zie je dat ERA een breed scala aan trainingen verzorgt. Ben je juridische professional met een verplichting tot permanente educatie dan biedt ERA je voldoende mogelijkheden om op een mooie manier aan die verplichting te voldoen. ERA organiseert per jaar zo’n 200 cursussen, conferenties en seminars op allerlei rechtsgebieden. Zo zijn er Europees recht seminars en summer courses op het gebied van anti-witwaswetgeving, insolventierecht, vennootschapsbelasting, anti-discriminatierecht, erfrecht, en ook cursussen juridisch Engels. Trainingen worden niet alleen in Trier gegeven, maar ook in andere Europese steden, zoals in Krakau, Luxemburg, Straatsburg, Thessaloníki, Barcelona, Dublin, Boedapest, Boekarest en andere steden. Sinds de Coronapandemie vinden veel trainingen ook online plaats.

2.2 Europees Omgevingsrecht Conferentie 2023

Op 16 en 17 maart 2023 vond de Europees Omgevingsrecht Conferentie 2023 (“Conferentie”) plaats bij ERA in Trier en online.

De Conferentie geleid door Luisa Cortat, cursusdirecteur van ERA en wetenschappelijk medewerker United Nations University FLORES, Dresden, bestond uit 5 onderdelen:

Wetenschap en omgevingsrecht (2.3);
Recente uitspraken van het Hof van Justitie van de Europese Unie (“HvJEU”) op het gebied van omgevingsrecht (2.4);
Europees omgevingsrecht en beleidsupdate (2.5);
Omgevingsrecht procesvoering (2.6);
Energierecht, energiecrisis en decarbonisatie, met spreker Peter Vajda, senior omgevingsrecht expert, Energy Community, Wenen.

De eerste 4 onderdelen komen hierna aan bod.

2.3 Wetenschap en omgevingsrecht

2.3.1 Luchtkwaliteit

Alberto González Ortiz, luchtkwaliteit expert European Environment Agency (EEA), Kopenhagen, vertelt over de impact van luchtvervuiling op het menselijk lichaam, maar ook voor het milieu (biodiversiteit, gewassen), klimaatverandering, de gebouwde omgeving (bijvoorbeeld aantasting van historische gebouwen) en de economische kosten.

Van luchtvervuilende stoffen is fijnstof het meest schadelijk voor de menselijke gezondheid. Het goede nieuws is dat de situatie in Europa is verbeterd in de periode 2005 – 2020 met een afname van alle luchtvervuilende stoffen. Echter – en daarbij is het goed om te realiseren dat EU-standaarden voor luchtkwaliteit lager zijn dan de standaarden van de Wereldgezondheidsorganisatie (“WGO”) – fijnstof boven de door de WGO geadviseerde niveaus zorgt nog steeds voor 200.000 te voorkomen overlijdens per jaar in de EU.

Om toch positief te eindigen: de de Europese Green Deal (“EGD”) beoogt dat er in 2050 geen luchtvervuilende stoffen meer zijn die de gezondheid schaden.

2.3.2 Watervervuiling

Het onderwerp van Serena Caucci, programmamedewerker United Nations University FLORES, Dresden, is watermanagement en watervervuiling. Serena legt uit dat zoetwaterwinning wereldwijd voor 70% een agrarische, voor 20% een industriële en voor 10% een huishoudelijke bestemming heeft. Zoutwaterindringing is één van de bedreigingen voor de waterbehoefte voor mens, dier en natuur.

‘Grijs’ water is al het huishoudelijke afvalwater, behalve toilet water. Hergebruik van ‘grijs’ water kan een kans zijn. De EGD stelt circulariteit centraal. Dit kan op dit gebied uitmonden in regelgeving, zoals gemeentelijke verordeningen.

2.3.3 Afvalbehandeling- en verwijdering

Ling He, expert bij het Duitse Umweltbundesamt, Dessau-Roßblau, belicht de richtlijn inzake industriële emissies en de implementatie daarvan in Duitse wetgeving. Net als Serena benadrukt zij het belang van het betrekken van de wetenschap bij wetgeving, in dit geval op het gebied van afvalbehandeling- en verwijdering.

2.3.4 Chemische stoffen en de menselijke gezondheid

De verwevenheid van wetenschap en recht komt ook tot uitdrukking in de presentatie van Mattias Öberg, o.a. associate professor Karolinska Institutet, Solna, Zweden. Mattias vertelt over de Ronneby PFAS-zaak.

Uit het NRC-artikel van 20 oktober 2022 van Lucas Brouwers: “Water was een bron van trots voor het Zweedse plaatsje Ronneby. In 1705 werd een waterbron met heilzaam mineraalwater ontdekt. Ronneby groeide in de eeuwen erna uit tot kuuroord.”

“In 2013 kreeg dat imago een deuk: een deel van Ronneby kreeg drinkwater met PFAS erin. En veel ook.”

“De PFAS in het drinkwater was afkomstig van een nabijgelegen militair vliegveld. Het leger oefende er jarenlang met brandblusschuim dat de PFAS-stoffen PFOS en PFHxS bevatte.” “Bewoners spanden rechtszaken aan tegen het gemeentelijke drinkwaterbedrijf. De laagste rechter oordeelde vorig jaar dat het bedrijf verantwoordelijk is voor eventuele schade aan lijf en gezondheid.”

In het NRC-artikel geeft Kristina Jakobsson, hoogleraar milieu- en arbeidsgeneeskunde Universiteit van Lund, Zweden, aan dat “het fundamentele probleem is dat deze rechtsgang eindigt bij het drinkwaterbedrijf en niet bij 3M [de producent van het brandblusschuim].”

Mattias, zelf één van de expert-getuige in deze rechtszaak, acht het problematisch dat deze zaak per individuele persoon is bekeken, terwijl deze in zijn algemeenheid moet worden bekeken: eenieder heeft recht op schoon drinkwater. Een van de problemen bij een beoordeling per persoon is namelijk dat gezondheidsrisico’s zich niet per se direct uiten. Zo zijn er in het geval van Ronneby kinderen al in de baarmoeder blootgesteld aan PFAS. Maar een verhoogd risico op latere gezondheidsproblemen wordt niet gezien als een medisch aantoonbaar effect.

In hoger beroep is het drinkwaterbedrijf vrijgesproken. De zaak zal nu worden behandeld door het Hooggerechtshof.

2.3.5 Advies en initiatieven van de Verenigde Naties

Luisa Cortat benadrukt het belang van mensenrechten voor wetenschappers. Zij moeten vrijheid van spreken hebben.

Alleen al in Brazilië wordt er gemiddeld iedere dag een wetenschapper die zich inzet voor milieubescherming, vermoord…

2.3.6 Integratie van wetenschap in rechtspraak: de Nederlandse ervaring

Marijke Franken, senior rechter, rechtbank Rotterdam, refereert aan het wetboek van strafvordering, op basis waarvan een verklaring van een deskundige als wettig bewijsmiddel wordt erkend. Nederland heeft het Nederlands Register Gerechtelijk Deskundigen. De forensische kwaliteit van de daarin ingeschreven deskundigen is gewaarborgd. Inschrijving is niet verplicht.

Ook niet-ingeschreven deskundigen kunnen in een proces om hun expertise worden gevraagd.

2.3.7 Integratie van wetenschap in rechtspraak: de Zweedse ervaring

Christina Olsen Lundh is verbonden aan de Universiteit van Gothenburg en is rechter, land- en milieurechtbank Vänersborg, waar naast een ‘gewone’ rechter een ‘technische’ rechter zitting heeft. Gaat het om eigendomsrecht dan is dit vaak een landmeter. Gaat het om ruimtelijk ordeningsrecht en bouwrecht dan is dit vaak een architect of civiel ingenieur. Gaat het om milieuzaken dan is dit vaak een bioloog, scheikundige of civiel ingenieur.

De technische rechter beoordeelt:

of de conclusies in de milieueffectrapportage relevant zijn;
wat de relevante data zijn;
of de kwaliteit van de data overeenkomt met de vereisten voor bewijslevering.

2.4 Recente uitspraken van het HvJEU op het gebied van omgevingsrecht

In haar uitgebreide presentatie laat Alessandra Donati, référendaire bij HvJEU, actuele omgevingsrechtzaken (glyphosaat zaken, ‘GranoSalus’, ‘Bruxelles Capital Region’, ‘Armando Carvalho’ casu quo ‘The People’s Climate Case’) de revue passeren.

Ook vertelt zij over de belangrijke wijziging per (inmiddels bekend) 29 april 2023 van Verordening (EU) 2021/1767, waarmee een belofte wordt nagekomen uit de EGD. Het gaat om de toepassing van het Verdrag van Aarhus betreffende toegang tot informatie, inspraak bij besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden op de communautaire instellingen en organen. Nieuw is dat niet alleen niet-gouvernementele milieuorganisaties (‘environmental non-governmental organizations’, “ENGO’s”), maar ook andere leden van het publiek een verzoek tot interne herziening kunnen doen – dat wil zeggen een verzoek tot herziening van EU-wetgeving – en de definitie van de soort handelingen en nalatigheden die aan interne herziening kunnen worden onderworpen is verbreed.

Uit artikel 1 lid 3:

“Een verzoek tot interne herziening kan ook worden ingediend door andere leden van het publiek, onder de volgende voorwaarden:

zij tonen aan dat hun rechten zijn geschonden door de vermeende inbreuk op het milieurecht van de Unie en dat die schending hen, in vergelijking met het grote publiek, rechtstreeks treft, of
zij tonen aan dat er een voldoende algemeen belang is en dat het verzoek wordt gesteund door ten minste 4000 leden van het publiek uit ten minste vijf verschillende lidstaten, waarbij uit elk van deze lidstaten ten minste 250 leden van het publiek komen.

In de gevallen bedoeld in de eerste alinea worden de leden van het publiek vertegenwoordigd door een niet-gouvernementele organisatie die voldoet aan de in lid 1 vermelde criteria of door een advocaat die bevoegd is om op te treden voor de rechterlijke instanties van een lidstaat. Die niet-gouvernementele organisatie of advocaat werkt met de betrokken instelling of het betrokken orgaan van de Unie samen om vast te stellen of, in voorkomend geval, aan de kwantitatieve voorwaarden van de eerste alinea, punt b), is voldaan, en verstrekt op verzoek nader bewijs daarvan.”

2.5 Europees omgevingsrecht en beleidsupdate

2.5.1 Het handhavingsbeleid van de Commissie op het gebied van EU omgevingsrecht

Stephanos Ampatzis is afdelingshoofd van de unit van de Europese Commissie, Brussel, verantwoordelijk voor handhaving van EU omgevingsrecht wat betreft schendingen en klachten. Stephanos verwijst naar de EGD: “Nieuwe maatregelen alleen zullen niet volstaan om de doelstellingen van de Europese Green Deal te verwezenlijken. De Commissie zal niet alleen nieuwe initiatieven in het leven roepen, maar ook in samenwerking met de lidstaten de inspanningen van de EU opvoeren om ervoor te zorgen dat de huidige wetgeving en beleidsmaatregelen die van belang zijn voor de Green Deal worden gehandhaafd en doeltreffend worden toegepast.”

2.5.2 Evaluatie van de EGD

Het European Environmental Bureau (“EEB”) is het grootste netwerk van ENGO’s in Europa, met momenteel 180 leden-organisaties in 40 landen. Faustine Bas-Defossez is directeur Natuur, Gezondheid en Milieu. Zij wijst op de allesomvattende ambitie van de EGD: een klimaat neutrale EU in 2050.

Zij bespreekt de door EEB uitgevoerde tussentijdse evaluatie van de EGD (zomer 2022) onderverdeeld in ‘The good, the mixed / missed opportunities and the bad’. Laatste punt van haar samenvatting van de evaluatie van de EGD is dat het essentieel is dat er wordt geleverd voor het vertrouwen en het geloof van het publiek in EU-instituties en voor een eerlijke toekomst voor de jeugd.

2.6 Omgevingsrecht procesvoering

2.6.1 De belangrijkste uitdagingen van omgevingsrecht procesvoering in Europa: ENGO ervaring

Sebastian Bechtel, Environmental Democracy Lead van ClientEarth concludeert dat de EGD het milieu bovenaan de agenda zet en daarmee revolutionair is, maar ook – in lijn met de presentatie van Stephanos – dat het zal falen zonder handhaving.

Voor ENGO’s betekent dit dat zij goede rechtstoegang moeten hebben en daarvoor weer voldoende budget nodig hebben. In dat kader zijn milieueffectrapportages essentieel. Sebastian prijst Nederland dat het op dit gebied vooruitloopt. Verder benadrukt Sebastian dat er geen empirisch bewijs is dat de rechtstoegang van ENGO’s tot overbelasting van rechtbanken leidt. Al met al is er een hoop ongebruikt potentieel voor de groene transitie.

2.6.2 Wat nu? De nasleep van de Urgenda zaak

Christina Eckes, professor Europees recht aan de Universiteit van Amsterdam, start met een beschouwing van de Conferentie op metaniveau en hamert op de urgentie van de thema’s. Zij wijst op de onrust in de samenleving. Maar een paar dagen voor de Conferentie blokkeerden activisten van Extinction Rebellion in Nederland snelweg A12 en op dag 1 van de Conferentie bleek dat de BoerBurgerBeweging hoog scoorde bij de Provinciale Statenverkiezingen.

De Urgenda zaak is “De eerste rechtszaak in Europa waarin een NGO (Stichting Urgenda) en 886 burgers de overheid voor de rechtbank aanspreken op de gevaarlijke gevolgen van klimaatverandering en stellen dat de overheid een zorgplicht heeft en daarom actie dient te ondernemen om de burgers te beschermen.” (bron: website Urgenda)

Christina noemt twee punten waarom de Urgenda zaak zo bijzonder is:

de Nederlandse rechter heeft geen wetgevende bevoegdheid, desalniettemin “heeft de rechter Nederland op basis van de afspraken van landen bij het Klimaatverdrag, die door Nederland op allerlei plekken zijn herhaald en ondertekend, namelijk dat industriële landen de uitstoot van broeikasgassen 25% tot 40% zouden moeten reduceren in 2020 t.o.v. 1990, bevolen de ondergrens te respecteren en tenminste 25% minder uit te stoten in 2020 dan in 1990” (bron: website Urgenda).
een ENGO heeft (tot nu toe) procesbevoegdheid, als het proces maar in lijn met het doel van de ENGO is. Christina spreekt de hoop uit dat dit zo blijft.

Als er een schaap over de dam is, volgen er meer. Christina bespreekt de na Urgenda volgende ‘Irish Climate Case’, ‘BVerfG, Neubauer (DE)’, ‘Notre Affair à Tous (FR)’, ‘Klimaatzaak (BE)’ en ‘Klimatická zaloba (CZ)’.

Herkansing

Interesse gekregen in deze Conferentie? Deze vindt jaarlijks plaats in Trier en online. Vanuit Nederland is Trier prima per trein te bereiken en het is mooi om het vlakke landschap langzaam te zien veranderen in een glooiend landschap met wijnvelden. Van 3 tot en met 7 juli 2023 in de ochtenden organiseert ERA een online summer course over dit onderwerp, zelfs met een online wijnproeverij.

Tot slot

“De groene transitie moet mensgericht en inclusief zijn om billijke en rechtvaardige resultaten te waarborgen, hoogwaardige banen te creëren en niemand aan zijn lot over te laten. De Europese economie telde in 2019 4,5 miljoen groene banen, tegenover 3,2 miljoen in 2000.

De groene transitie zal de vraag naar nieuwe vaardigheden op alle niveaus doen toenemen, waarvoor een grootschalige bijscholing en omscholing van de beroepsbevolking noodzakelijk is. Alleen al de batterij-industrie schat tegen 2025 nog eens 800 000 werknemers nodig te hebben. In het komende decennium zal er een felle strijd om talenten worden gevoerd. De productiviteit van onze industrie, de welvaart van onze samenleving en ons vermogen om de nettonuldoelstellingen te halen, zullen afhangen van ons vermogen om werknemers te behouden en aan te trekken. Daarom moet de derde pijler van het industrieel plan voor de Green Deal gericht zijn op groene en digitale vaardigheden, op alle niveaus en voor alle mensen, waarbij de inclusiviteit van vrouwen en jongeren centraal staat in het plan.”

Zo staat in de mededeling ‘Een industrieel plan voor de Green Deal voor het nettonultijdperk’ van de Commissie van 1 februari 2023.

Ik hoop van harte dat dit doel wordt bereikt en dat ook ERA hierin een mooie rol zal spelen.

Website ERA